Giống như hầu hết các quốc gia sản xuất cà phê thuộc Châu Phi (ngoại trừ Ethiopia), Cây cà phê đến Rwanda trong giai đoạn thuộc địa Bỉ (Belgian), cho đến năm 1999 sản cà phê Rwanda vẫn bị gắn mác kém chất lượng, do nông dân đã không có phương tiện để chế biến cà phê đúng cách. Hôm nay Rwanda là nước sản xuất Cà phê Arabica lớn thứ chín của châu Phi với khoảng 400.000 trang trại. Và được biết đến bởi nhiều loại Single origin coffee. Đó là một bước tiến mang tính “cách mạng” của ngành cà phê Rwanda.
Các nhà truyền giáo người Đức lần đầu tiên mang cà phê đến Rwanda vào năm 1904, nhưng nước này không sản xuất đủ để để xuất khẩu cho đến năm 1917. Sau Thế chiến thứ nhất, quyền cai trị thuộc địa của Đức chuyển về cho người Bỉ. Đây là lý do tại sao trong lịch sử, hầu hết cà phê của Rwanda được xuất khẩu sang Bỉ.
Lịch sử khó khăn
Vào những năm 1930, cà phê đã trở thành một loại cây trồng bắt buộc tại Rwanda, tương tự như cách tiếp cận thuộc địa của Bỉ ở nước láng giềng Burundi. Người Bỉ kiểm soát chặt chẽ việc xuất khẩu và đánh thuế cao đối với những người trồng trọt. Điều này đã thúc đẩy Rwanda hướng tới sản xuất số lượng lớn cà phê chất lượng thấp, được bán với giá thấp. Có rất ít cơ sở hạ tầng cho phép sản xuất cà phê chất lượng, thậm chí không có một trạm chế biến ướt nào
Vào những năm 1990, cà phê là mặt hàng xuất khẩu có giá trị nhất của Rwanda, nhưng những biến cố của thập kỷ đã sớm hủy hoại nền kinh tế. Năm 1994, cuộc diệt chủng lan rộng ở đất nước này đã cướp đi sinh mạng của gần một triệu người, cộng thêm do giá cà phê trên toàn thế giới giảm xuống mức rất thấp đã dìm sâu ngành ngành cà phê.
Cà phê sau đó, đã trở thành một biểu tượng tích cực khi Rwanda đứng dậy sau cuộc diệt chủng. Với sự viện trợ từ nước ngoài, đất nước đã tập trung mạnh mẽ vào ngành cà phê. Các trạm chế biến được xây dựng nhằm củng cố nguồn lực hướng tới sản xuất cà phê chất lượng cao hơn.
Chính phủ đã có cách tiếp cận cởi mở hơn đối với việc buôn bán cà phê và những người mua cà phê đặc sản từ khắp nơi trên thế giới đã thể hiện sự quan tâm mạnh mẽ đến cà phê của đất nước. Rwanda là quốc gia châu Phi duy nhất đã đăng cai tổ chức một cuộc thi Cup of Excellence – một cuộc thi nhằm tìm ra những lô cà phê nhất và đưa chúng ra thị trường đấu giá.
Sự hồi phục của ngành cà phê Rwanda
Trạm chế biến cà phê ướt (washing station) đầu tiên được xây dựng vào năm 2004 với sự hỗ trợ của Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID). Theo sau đó, số lượng đã tăng đáng kể – với khoảng 300 trạm trong những năm gần đây. Bên cạnh đó, dự án PEARL (Partnership for Enhancing Agriculture in Rwanda through Linkages) Đối tác Nâng cao Nông nghiệp ở Rwanda Thông qua Liên kết, đã thành công trong việc giúp truyền bá kiến thức và đào tạo các nhà nông học trẻ tại Rwanda.
Rwanda được mệnh danh là ‘vùng đất của nghìn ngọn đồi’ (Land of a Thousand Hills) và chắc chắn có độ cao và thời tiết đã ủng hộ rất nhiều cho cây cà phê. Tuy nhiên, vấn đề đất đai cạn kiệt trên diện rộng và quá trình vận chuyển vẫn đang đặt ra nhiều thách thức, thường gây tốn kém hơn cho chi phí sản xuất.
Khi giá cà phê trên toàn thế giới tăng vào khoảng năm 2010, việc tìm kiếm các biện pháp khuyến khích phù hợp để giữ chất lượng cao là một thách thức ở Rwanda. Khi thị trường trả giá cao, có rất ít lý do để chi tiền cho việc tăng chất lượng, vì ngay cả cà phê chất lượng thấp cũng đủ sinh lời. Tuy nhiên, gần đây chất lượng cà phê Rwandan được đánh giá rất cao.
Sản xuất cà phê tại Rwanda
Cà phê được mua từ Rwanda có thể được truy xuất trở lại các trạm chế biến với nhiều nhóm nông dân và hợp tác xã cung cấp chúng. Mỗi nông hộ ở đây chỉ có trung bình 183 cây cà phê (James Hoffmann, The World Atlas of Coffee), do đó rất khó có thể tìm thấy cà phê từ một nhà sản xuất duy nhất.
Ngày nay Rwanda đóng góp chưa tới 0,2% nguồn cung cà phê toàn cầu, nhưng danh tiếng của nó về chất lượng cà phê thì không thể nào phủ nhận, các thông tin sau đây được thống kê bởi CafeImports vàonăm 2017:
Quy mô sản xuất:
- Dân số tham gia vào ngành cà phê: Xấp xỉ 400.000 nông dân.
- Quy mô trang trại trung bình: 1 – 4 ha.
- Sản lượng xuất khẩu hàng năm: 130.000 bao (60 kg).
Hoạt động canh tác cà phê Rwanda:
- Các khu vực đang canh tác cà phê: Tỉnh miền Tây (bao gồm Kabrizi, Hồ Kivu và Đảo Gishamwana), Tỉnh phía Nam (Butare, Nyanza), Tỉnh phía Bắc (Rulindo), Tỉnh phía Đông (Quận Ngoma).
- Giống cà phê phổ biến: Chủ lực là Arabica Bourbon, Bourbon gốc Pháp, Caturra, Catuai, Mibirizi,..
- Phương pháp chế biến: Chế biến ướt.
- Cách phân loại cà phê: Theo kích thước sàn, với High Grade (trên sàn 16), Medium Grade (sàn 15), và Ordinary (từ sàn 14 trở xuống).
Hầu hết cà phê Rwanda đến từ phía nam và phía tây, nhưng trên thực tế có năm khu vực sản xuất riêng biệt. Ở phía tây bắc, chúng ta có thể tìm thấy vùng núi lửa Virunga (nơi có những con khỉ đột núi Silverback nổi tiếng). Về phía tây là vùng cà phê Kivu nằm dọc theo hồ Kivu. Di chuyển về phía trung tâm của đất nước, là khu vực Kizi Rift. Xa hơn về phía nam là Akagera – nổi tiếng với độ cao tương đối thấp (1.300m). Và cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, là vùng Muhazi ở phía đông đất nước.
Rwanda có trồng và xuất khẩu một lượng nhỏ Robusta, nhưng hầu hết sản lượng của nước này là Arabica được chế biến ướt hoàn toàn.
Định hướng phát triển cà phê Specialty Coffee.
Mặc dù Rwanda vẫn phải vật lộn với nhiều vấn đề (ví dụ, khoảng 40% dân số sống trong nghèo đói) Tuy nhiên, tính đến năm 2016, cà phê là mặt hàng xuất khẩu lớn thứ tư của nước này (trị giá 59,4 triệu USD một năm). Đây là những dấu hiệu cho thấy sự hồi phục của nền nông nghiệp Rwanda, đặc biệt là khi sự bất bình đẳng trong chuỗi cung ứng được giải quyết.
Ban phát triển xuất khẩu nông nghiệp của Rwanda (NAEB) đã xác định chiến lược cà phê của họ là “Định vị Rwanda là một nhà sản xuất Specialty Coffee, nhằm tạo điều kiện tốt nhất để ngành cà phê đóng góp vào sự tăng trưởng và thịnh vượng của đất nước”. Trong đó, yếu tố quyết định thành công của mục tiêu này là tập trung nỗ lực vào việc cải thiện sản xuất và chế biến.
Tuy nhiên, một trong những trở ngại lớn đối với sự phát triển của của Specialty Coffee tại Rwandan là sự hiện diện của một loại bệnh trên cà phê – Potato defect -tức Khiếm khuyết khoai tây. Bệnh này được gây ra bởi một loại vi khuẩn trong quả cà phê sống, sau khi rang, nhân của các quả này tạo ra một mùi không thể nhầm lẫn, tương tự như khoai tây sống, nên còn được gọi là “khiếm khuyết khoai tây”. Potato defect xuất hiện lần đầu trên các cây cà phê của Rwanda trước khi lan ra Burundi và Cộng hòa Dân chủ Congo gần đó.
Vì vậy, Việc nghiên cứu về khả năng xóa bỏ khiếm khuyết hoặc cải thiện các kỹ thuật nhận dạng, phân loại là chìa khóa để đưa cà phê của Rwanda trở thành dòng sản phẩm Specialty Coffee.
Nguồn tham khảo:
- The World Atlas of Coffee: From Beans to Brewing – Coffees Explored, Explained and Enjoyed book by James Hoffmann
- Origins Coffee – Resource: www.cafeimports.com
- www.perfectdailygrind.com/ Perfect Daily Grind – A Roaster’s & Coffee Buyer’s Guide to Rwandan Beans -By Gisselle Guerra
