Mạn đàm về văn hóa Cà phê vỉa hè

Người Sài Gòn – Hà Nội nói riêng, Việt Nam nói chung có truyền thống uống trà từ ngàn đời. Văn hóa “trà đạo” ấy được nhà văn Nguyễn Tuân đưa lên thành tuyệt đỉnh trong tác phẩm “Vang bóng một thời” của ông. Ngày nay, cùng với văn hóa trà, người Việt còn có một nét văn hóa nữa cũng đẹp long lanh không kém đó là văn hóa uống cà phê, tiêu biểu là Cà phê vỉa hè.

Cà phê vỉa hè; Chất lượng vỉa hè?

Gọi là cà phê vỉa hè không có nghĩa là chất lượng cà phê ở đây thấp, phong cách phục vụ kém, văn hóa ẩm thực của thực khách ở đây tồi, mà không chỉ vượt qua những tiêu chí đó, cà phê vỉa hè còn là một “đặc sản” văn hóa của Kinh Kỳ, được khai sinh và phát triển hội nhập với văn hóa thưởng trà vốn đã có từ lâu của người Việt. Cà phê vỉa hè không phải là cà phê bày bán ở những chỗ bụi bặm, dơ bẩn mà là trên những vỉa hè sạch thoáng bên hồ, trong phố, trên những con đường tỏa rợp bóng mát, mùa hè đỏ rực cánh phượng, mùa thu thơm ngát mùi hoa sứ, hiu hiu nhè nhẹ cơn gió với tà áo dài Trần Lệ Xuân của các cô gái tân thời.

Người phố thị – Họ đến với cà phê vỉa hè để có không gian ngồi nhâm nhi ly cà phê đắng đắng, ngòn ngọt, bùi bùi, thơm thơm để ngắm dòng đời cuộn chảy với bao người qua lại trên đường, để nghe những âm thanh quen thuộc của cuộc sống, từ tiếng ý ới, tiếng động cơ xe máy, tiếng rao bán tào phớ, xôi, chè… đang diễn ra hằng ngày, hằng giờ như từng nhịp đập, hơi thở của cuộc sống. Cũng có người đến ngồi thưởng thức từng giọt cà phê, nghe lách tách giọt cà phê rơi trong ly để đếm từng giọt thời trôi đi, như khúc tưởng niệm để rồi viết những khúc ca trữ tình, sâu lặng. Nhưng, có những người đến cà phê vỉa hè để được nghe những cuộc trò chuyện, những cuộc “chém gió” của các bạn hữu xung quanh mà biết thêm những thông tin mới, những lẽ sống ở đời.

Đặc trưng “kẻ chợ”, trong văn hóa cà phê vỉa hè

Cái đặc tính thích quan sát xung quanh chẳng riêng gì những người thưởng cà phê mà có ở hầu như những người Việt chịu ảnh hưởng của nền văn hóa nông nghiệp lúa nước từ mấy nghìn năm. Cho nên, cà phê vỉa hè không hẳn là cà phê bình dân, mà là một phong cách cà phê không phân biệt khách hàng cao- thấp, không phân biệt sang – hèn, mà cứ đến với cà phê vỉa hè tức là đến với một “thánh địa” văn hóa ẩm thực nhẹ nhàng và khiêm tốn. Không lòe loẹt, không phù phiếm, không giả dối, chỉ có sự chân thành và đồng cảm. Tất cả thực khách đến thưởng thức cà phê là theo cái sở nguyện, theo cái “gu” thưởng thức, chia sẻ. Nhiều khi, cà phê cũng chỉ là một cái cớ, vỉa hè cũng là một cái cớ để họ ngồi chia sẻ, bàn chuyện, tâm sự hay bình luận về các vấn đề họ quan tâm.

Nhiều khi, cà phê cũng chỉ là một cái cớ, vỉa hè cũng là một cái cớ để họ ngồi chia sẻ, bàn chuyện, tâm sự hay bình luận về các vấn đề họ quan tâm.

“Cà phê cóc” – Vốn chỉ có ngoài vỉa hè, mang đầy đủ đặc trưng “kẻ chợ”, đủ loại: cà phê đen nóng, đen đá, nâu đá, bạc sỉu… Liêu xiêu bên lề đường, góc phố, hiên nhà và vỉa hè. Khách khứa ngồi chơi trong chốc lát, cả ngày, tuỳ! Đây là nơi hội tụ đủ mọi hạng người, kể cả người ngoại quốc, mọi giọng nói các miền, bao nhiêu cách nói, cách nhìn, cách ứng xử, vui vẻ, ồn ào, náo nhiệt với đủ chuyện trên đời – “Thông tấn xã vỉa hè”: Đông-Tây-Kim-Cổ, trên rừng, dưới biển, trong cung cấm, đến mớ rau, quả trứng ngoài chợ, v.v… Nhạy bén, khá thật, không “khách sáo”. Cà phê cóc hay cà phê vỉa hè không đâu bằng Sài Gòn & Hà Nội, một nét văn hoá chung của hai đất kinh kỳ.

Trên vỉ hè, đâu chỉ có cà phê!

Người Việt tựu chung, mang trong mình những nét văn hóa đa vùng, đa miền,  nên câu chuyện của họ thường là những chuyện chính trị, kinh tế, văn hóa, thể thao dàn trải từ trong nước ra khắp các lục địa, đôi khi là bàn những câu chuyện làm ăn nhanh chóng, gọn nhẹ và cũng rất … công nghiệp. Câu chuyện ở cà phê bên lề càng trở nên rộn ràng và ấn tượng hơn nếu như có vài ba nhóm văn sĩ, trí thức, sinh viên tụ tập và hàn huyên. Thôi thì đủ các loại vấn đề được đưa ra, bình luận, ý kiến. Nhiều lúc, một trong số đó lại cao hứng đọc mấy câu thơ lục bát mềm mại, trữ tình … Cà phê vỉa hè vô tình hay hữu ý trở thành nơi tâm giao của biết bao người.

Điều này lí giải vì sao những quán cà phê vỉa hè – tuy là vỉa hè đấy nhưng không và chẳng bao giờ xảy ra những chuyện cãi vã, to tiếng với nhau, khác hẳn với một số quán nhậu, quán bia-rượu vẫn hay có hiện tượng này. Chẳng phải thế mà những quán cà phê vỉa hè chỉ có những ghế nhựa hay ghế gỗ nho nhỏ, thực đơn chỉ có cà phê nóng, cà phê đá, một vài chiếc kẹo lạc, vài điếu thuốc thơm … Dù thực khách là ai, doanh nhân thành đạt, Việt kiều, quan chức hay người lao động tay chân tay, người công nhân, người đánh giày cũng đều có vị trí và thực đơn như thế cả. Tất cả đều bình đẳng và tôn trọng khách hàng. Và cái nét văn hóa ẩm thực ở xứ này chỉ thế thôi cũng đã là ấn tượng lắm rồi chứ đâu phải những nhà hàng sang trọng, tốn tiền đắt đỏ, ồn ào lãng phí mới là văn hóa?.

Có phải thế chăng mà giáo sư Trần Quốc Vượng – vị giáo sư đầu ngành của Văn hóa học Việt Nam, đồng thời, cũng là vị giáo sư “bụi” nhất của Việt Nam thường hay “lê la” quán xá, cà phê vỉa hè để ông lắng nghe những tiếng nói “tâm thức dân gian”, rồi từ đó mà suy ngẫm, viết ra các trang sách về văn hóa rất tài hoa và sắc sảo cho hậu thế? Văn hóa cà phê đã đi vào cuộc sống một cách bình dị và tự nhiên đến mức, mỗi khi gặp bạn hiền, bằng hữu hay đối tác, người ta đều bắt đầu bằng một câu cửa miệng:

Chúng ta làm ly cà phê nhé!

Thuần phong, mỹ “đạo”

Nói theo các nhà lý luận, ngôn ngữ là công cụ biểu đạt của tư duy thì ngôn ngữ của người Việt trong trường hợp này, ít nhiều cũng đã có tư duy của văn hóa cà phê rồi. Người Việt dùng cà phê thường là pha đặc chứ không pha loãng như ở các khu vực khác trên thế giới. Có lẽ phong cách uống cà phê đặc do đặc điểm khí hậu vùng miền, một phần do thói quen truyền thống uống trà đặc mà có. Hiếm thấy người Việt “chính hiệu” nào mà lại dùng cà phê nhạt. Điều đó một phần tạo nên tính cách mạnh mẽ, quyết liệt nhưng cũng rất biết kiềm chế trong tâm tính của họ.

Về hình thức, cà phê vỉa hè, tất nhiên chỉ có ở những con phố có vỉa hè. Do vậy, Cà phê vỉa hè cũng chủ yếu phát triển ở thành phố lớn, tiêu biểu như Hà Nội, Sài Gòn, Nha Trang. Nhưng đồng thời, văn hóa cà phê vỉa hè chỉ có ở những nơi có văn hóa truyền thống và văn hóa hiện đại đã hòa trộn vào nhau cùng với những chủ thể văn hóa là những con người biết thưởng thức cà phê, nhận thức những giá trị chân thực và đẹp đẽ của cuộc đời.

Ngày nay, tuy chưa có nhà văn nào viết được những tác phẩm để nâng giá trị văn hóa và phê nói chung, cà phê vỉa hè nói riêng thành một thứ “đạo” như nhà văn Nguyễn Tuân đã làm với trà, song đối với người dân Hà Nội, trong tâm thức họ văn hóa cà phê có lẽ đã là một thứ “đạo” rồi. Muốn tìm cái “Đạo” ấy, có thể bắt đầu từ cà phê vỉa hè.