Trong những năm gần đây, khi giai đoạn sơ chế sau thu hoạch ngày càng được chú trọng và các phương pháp xử lý thử nghiệm liên tục xuất hiện, ngành cà phê đặc sản đã mở ra nhiều cơ hội mới cho sự sáng tạo và đa dạng hương vị. Tuy nhiên, song song với sự phát triển này, một hệ quả không thể phủ nhận là sự gia tăng của những nhà sản xuất và “chuyên gia” có xu hướng phô diễn vốn hiểu biết về các khái niệm hóa sinh phức tạp.
Thay vì diễn giải quy trình một cách rõ ràng, mạch lạc – điều mà một người nghiên cứu nghiêm túc hoặc một người thực sự am hiểu nên làm – không ít người lại lạm dụng các thuật ngữ khoa học nhằm tạo cảm giác cao siêu, tăng tính thuyết phục cho nội dung, bất kể người tiếp nhận có hiểu đúng hay không. Đây không chỉ là vấn đề về mặt truyền đạt, mà còn đặt ra những lo ngại lớn hơn liên quan đến tính minh bạch, sự chính xác và định hướng phát triển bền vững của ngành.
Trước tiên, nghiên cứu khoa học không nhất thiết phải được thực hiện bởi một “nhà khoa học” theo nghĩa hẹp (tức là người có bằng cấp chính quy hoặc làm việc trong viện nghiên cứu). Tuy nhiên, để một nghiên cứu được công nhận là khoa học, nó cần tuân thủ phương pháp khoa học, bất kể người thực hiện là ai.
Điều quan trọng không phải là danh xưng, mà là cách họ thực hiện nghiên cứu. Một nông dân trồng cà phê có thể được xem là đang làm nghiên cứu khoa học nếu họ thiết kế thí nghiệm với giả thuyết, biến số, đối chứng, và ghi chép dữ liệu cẩn thận. Ngược lại, một người có bằng tiến sĩ nhưng đưa ra kết luận thiếu bằng chứng thì không thể gọi là làm khoa học.
Ví dụ, một người nông dân thử nghiệm các quá trình lên men khác nhau, ghi lại từng điều kiện, đánh giá cảm quan một cách mù (blind cupping), và so sánh kết quả nhiều lần… họ đang làm khoa học. Ngược lại, một người có bằng cấp cao nhưng chỉ mô tả hiện tượng rồi vội vàng kết luận mà không có kiểm chứng nào, thì chưa chắc đang làm khoa học.
Vì vậy, làm nghiên cứu không phải là đặc quyền. Đó là một công việc đòi hỏi sự trung thực, tính hệ thống và tinh thần phản biện. Một số câu hỏi đơn giản như: “Quá trình lên men trong thùng kín tạo nên khác biệt gì về hương vị?”, “Nếu tăng thời gian lên men, có ảnh hưởng đến độ chua hay không?” – hoàn toàn có thể trở thành đề tài nghiên cứu nếu được thiết kế thí nghiệm bài bản.
“Khoa học” thực sự có giá trị khi quá trình thực hiện tuân theo những nguyên tắc rõ ràng, và quan trọng hơn cả, là khi người làm đủ khiêm tốn để biết mình cần đặt thêm câu hỏi thay vì vội vàng đưa ra kết luận.
Ngày nay, chúng ta rất dễ nhận thấy giữa nghiên cứu khoa học thực thụ và những thử nghiệm cá nhân rất dễ gây nên ấn tượng lớn trong ngành cà phê. Hiện tượng này đặc biệt rõ trong ngành cà phê, nơi các thuật ngữ khoa học và tuyên bố “đột phá” dễ thu hút sự chú ý hơn những nghiên cứu nghiêm túc nhưng kết quả đơn giản, nền tảng.
Trong khi đó, thực tế là các nghiên cứu khoa học thực thụ, thường diễn ra trong một quy trình phức tạp. Bắt đầu từ việc xác định vấn đề và nghiên cứu tài liệu liên quan, sau đó xây dựng khung lý thuyết và giả thuyết. Tiếp theo là thiết kế phương pháp, thu thập và phân tích dữ liệu – Đây là bước khó nhất, vì người làm cần lựa chọn phương pháp nghiên cứu phù hợp (ví dụ: định lượng, định tính hoặc kết hợp) và lên kế hoạch chi tiết về cách thu thập và phân tích dữ liệu. Cuối cùng, nhà nghiên cứu sẽ thảo luận kết quả và viết báo cáo khoa học để chia sẻ những phát hiện của mình.
Ví dụ, một nghiên cứu về nấm men, đăng trên tạp chí Food Research International năm 2020, đã mất nhiều tháng để thiết kế, thử nghiệm, phân tích, rồi mới công bố. Bài báo, tên dài ngoằng “Coffee flavour modification through controlled fermentations of green coffee beans by Saccharomyces cerevisiae and Pichia kluyveri”, cho ra kết quả nghe đơn giản: nấm men S. cerevisiae tạo ra hợp chất mùi ethyl octanoate (0.51 mg/kg) trong cà phê xanh, giúp cà phê sau rang có thêm chút vị hạt dẻ nhẹ. Nghiên cứu này có dùng nhóm đối chứng, đo đạc bằng máy GC-MS, kiểm tra cảm quan, đúng chuẩn nghiên cứu khoa học thực thụ.
Các nghiên cứu khoa học thực thụ như ví dụ trên thường là một mảnh ghép trong bức tranh lớn, cung cấp cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo. Ví dụ, thông qua đó người ta có thể áp dụng để tối ưu hóa quy trình lên men.
Ngược lại, các thử nghiệm cá nhân thiếu kiểm chứng (như một nhà sản xuất thử lên men quả cà phê xanh với nhiều loại vi sinh vật và gọi đó là “nghiên cứu”) thường có các điểm chung: Thiếu thiết kế đối chứng, dữ liệu minh bạch, hoặc phân tích thống kê; Không đóng góp vào hệ thống tri thức chung vì không được công bố hoặc kiểm chứng bởi cộng đồng khoa học; Và quan trọng là thường dùng ngôn từ phóng đại.
Kết quả là những tuyên bố “hít” này dễ gây tiếng vang hơn, đặc biệt trên mạng xã hội hoặc trong tiếp thị, trong khi nghiên cứu thực thụ bị lu mờ vì tính “khiêm tốn” và không dễ tiếp cận với công chúng.
Việc lạm dụng các thuật ngữ khoa học gây ra nhiều hệ quả tiêu cực cho ngành cà phê đặc sản, đặc biệt trong bối cảnh ngày càng nhiều nhà sản xuất, thương hiệu và “chuyên gia” khai thác hình ảnh khoa học để tạo lợi thế cạnh tranh. Theo chúng mình, việc lạm dụng hoặc sử dụng sai các thuật ngữ khoa học không chỉ dừng lại ở lỗi kỹ thuật, mà còn để lại những hệ quả nghiêm trọng:
Gây nhiễu thông tin: Khi các thuật ngữ như enzyme, carbonic fermentation, microbiome, metabolic pathway… được sử dụng tùy tiện mà không làm rõ điều kiện, cơ chế và giới hạn, người nghe – đặc biệt là người tiêu dùng hoặc barista – rất dễ nhầm lẫn giữa cảm giác “khoa học” và kiến thức khoa học thực sự. Từ đó hình thành một nền tảng nhận thức sai lệch, kéo theo quyết định tiêu dùng hoặc kỹ thuật không hiệu quả.
Những thuật ngữ “nghe có vẻ đúng” dễ thuyết phục người đọc không chuyên, nhưng lại khiến họ hiểu sai bản chất của quy trình hay sản phẩm. Ví dụ, một người tiêu dùng có thể tin rằng cà phê được lên men bằng “công nghệ enzyme tiên tiến” mà không biết rằng bản chất chỉ là cách nói phóng đại.
Làm suy yếu niềm tin vào nghiên cứu nghiêm túc: Khi mọi ý tưởng cá nhân đều có thể gán mác “nghiên cứu”, “kỹ thuật sơ chế”, “ứng dụng vi sinh”, thì rất khó để nhận ra đâu là thực nghiệm có thiết kế, có đối chứng – đâu chỉ là các thử nghiệm ngẫu hứng thiếu cơ sở. Điều này giảm giá trị của những nghiên cứu thực sự nghiêm túc, và khiến các nhà khoa học thật sự ngần ngại tham gia vào ngành.
Khi “nghiên cứu” trở thành nhãn dán cho mọi thử nghiệm cá nhân thiếu kiểm chứng, những nỗ lực nghiên cứu thực thụ – với thiết kế thí nghiệm rõ ràng, dữ liệu minh bạch – lại dễ bị xem nhẹ hoặc hoài nghi.
Cản trở sự phát triển của cộng đồng tư duy khoa học: Cuối cùng, khoa học không phải là thứ để làm đẹp nội dung, quảng cáo sản phẩm, hay tôn vinh cá nhân. Nó là một hệ tư tưởng đòi hỏi phản biện, bằng chứng, thử nghiệm có đối chứng và tính minh bạch. Việc lạm dụng thuật ngữ khoa học có thể khiến cộng đồng xa rời tư duy phản biện, thay vào đó là chấp nhận những tuyên bố mơ hồ chỉ vì chúng “nghe hay”.
Để xây dựng một ngành cà phê đặc sản phát triển bền vững, việc sử dụng thuật ngữ khoa học cần được tiếp cận một cách có trách nhiệm hơn.
Đối với chúng mình, trung thực trong cách dùng từ là yếu tố tiên quyết. Nếu chưa chắc chắn về một khái niệm, hãy sử dụng những cụm từ như “theo quan sát”, “tôi giả định” hoặc “cần kiểm chứng thêm”. Sự trung thực này đáng tin cậy hơn nhiều so với việc khẳng định một giả định như sự thật.
Tiếp theo, hãy tách biệt thử nghiệm thực địa và nghiên cứu khoa học, và đề cao mục đích của mỗi nghiên cứu: Trong hành trình phát triển sản phẩm cà phê, thử nghiệm là một hoạt động quý giá. Một mẻ cà phê được xử lý theo công thức mới, với men tự nuôi hoặc điều chỉnh thời gian lên men – tất cả đều là nỗ lực đáng trân trọng để tìm kiếm hương vị khác biệt. Tuy nhiên, đó là thử nghiệm thực địa, không phải nghiên cứu khoa học nếu không đi kèm với các yếu tố thiết yếu như thiết kế kiểm soát, nhóm so sánh, dữ liệu định lượng và phương pháp phân tích rõ ràng.
Việc nhầm lẫn giữa hai khái niệm này không chỉ dễ dẫn đến việc thổi phồng giá trị của sản phẩm, mà còn vô tình làm lu mờ công sức của những người đang âm thầm theo đuổi nghiên cứu một cách bài bản, có phương pháp. Không phải mọi thử nghiệm đều cần phải trở thành nghiên cứu khoa học – và đó không phải là vấn đề. Mỗi hoạt động đều có mục tiêu và giá trị riêng.
Cuối cùng, chia sẻ kiến thức khoa học một cách dễ hiểu. Để ngành cà phê đặc sản phát triển bền vững, hãy giúp mọi người tiếp cận các khái niệm cơ bản như lên men, enzyme hay thành phần hóa học của cà phê theo cách đơn giản, gần gũi. Thay vì dùng thuật ngữ phức tạp để gây ấn tượng, việc giải thích rõ ràng, dễ nắm bắt sẽ giúp cộng đồng – từ người trồng, nhà rang đến người uống cà phê – hiểu sâu hơn về quy trình và chất lượng, cùng nhau xây dựng một nền tảng kiến thức vững chắc.
Khoa học là một công cụ mạnh mẽ để nâng tầm ngành cà phê, nhưng chỉ khi được sử dụng đúng cách. Việc lạm dụng thuật ngữ không chỉ làm mờ đi giá trị của khoa học mà còn cản trở sự phát triển của một cộng đồng cà phê thực sự hiểu biết và sáng tạo. Hãy để khoa học trở thành nền tảng cho sự khám phá, chứ không phải đạo cụ để trang trí câu chuyện. Một ngành cà phê đặc sản bền vững cần sự trung thực, minh bạch và tư duy phản biện – những giá trị cốt lõi mà khoa học thực thụ luôn hướng tới.
Tham khảo:
Để thiết lập một thí nghiệm khoa học cần tuân theo phương pháp khoa học, một quy trình có hệ thống để đảm bảo tính khách quan và độ tin cậy của kết quả. Dưới đây là các bước cơ bản:
Chào mừng bạn đến với Prime Insight – không gian của những nội dung chuyên sâu, nơi từng bài viết được đầu tư kỹ lưỡng về nội dung, hình ảnh và trải nghiệm đọc. Với giao diện tối giản, chúng mình mong muốn mang đến cho bạn một hành trình khám phá tri thức tinh tế và tập trung.
Từ Q Grader đến CVA: SCA và CQI đang hợp nhất để làm gì?
Từ tháng 10/2025, SCA sẽ thay thế chương trình Q Grader của CQI bằng hệ thống đánh giá CVA mới, gây lo ngại trong cộng đồng cà phê đặc sản toàn cầu. Bài viết phân tích các quan điểm trái chiều xoay quanh tính minh bạch, chi phí, và tương lai nghề nghiệp của hơn 10.000 Q Grader hiện nay.
Liberica Quảng Trị – Vị ngọt chưa từng được kể
Cà phê Mít – Quảng Trị và hành trình đưa nó đến với người yêu cà phê đặc sản là câu chuyện đầy thú vị mà PrimeCoffee muốn chia sẻ với bạn thông qua lời kể của Đoàn Anh Tuấn, Founder của
Roast profile: First Crack và các điểm cần lưu ý
Kiểm soát tốc độ tăng nhiệt sau First Crack để tránh hiện tượng Crash và Flick – hai điểm gãy phổ biến ảnh hưởng đến chất lượng mẻ rang
Roast profile: Hồ sơ rang và các vấn đề thường gặp
Bài viết này trình bày chi tiết các giai đoạn trong hồ sơ rang, cách cân bằng thời gian giữa chúng, và những lỗi thường gặp như nướng quá, chưa phát triển đủ, hay bật nhiệt đột ngột
Những lỗi thường gặp trong quá trình rang
Điểm qua những những lỗi tưởng nhỏ nhưng lại ảnh hưởng rõ rệt đến chất lượng và khả năng tái lập của mẻ rang và cách để phòng tránh từ đầu
PrimeCoffee là nền tảng thông tin chất lượng cao cho các chủ đề quan trọng trong ngành cà phê. Chia sẻ nội dung hữu ích một cách chuyên nghiệp & minh bạch là ưu tiên hàng đầu của PrimeCoffee.
